معرفی کتاب خلیج فارس؛ انرژی و امنیت

روح الله پورطالب و نجمین دهقان توران پشتی در کتاب خلیج فارس؛ انرژی و امنیت، به بررسی تأثیر نفت و گاز بر روی نظامی‌گری و امنیت ملی کشورهای حاشیۀ جنوبی خلیج فارس می‌پردازند.

خلیج فارس یکی از شاهراه‌های مهم انرژی در جهان می‌باشد؛ به طوری که بیش از نصف انرژی جهان در این مسیر عبور می‌کند. هدف نویسندگان در کتاب حاضر این نکته است که نفت و گاز بر روی امنیت و نظامی‌گری کشورهای حوزه خلیج‌فارس تاثیر عمیقی بر جای می‌گذارد؛ بدین معنی که این دو نه تنها در زمان جنگ بلکه در دوران صلح متقابلاً اثر می‌گذارند. از نتایج حاصله چنین می‌باشد که ثروت منابع انرژی و نظامی‌گری در خلیج فارس رابطه مستقیمی با امنیت کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس دارد. که این رابطه از طریق نظریه وابستگی توضیح داده شده است.

منطقه خلیج فارس بازوی توانمند اقیانوس هند می‌باشد که امروزه در کانون توجهات دنیا قرار گرفته است. موقعیت جغرافیایی این منطقه به نحوی است که محور ارتباط بین سه قارۀ آسیا، آفریقا و اروپا است. خلیج فارس شیار هلالی شکلی است که بیش از یک چهارم ذخایر فسیلی جهان را در خود جای داده است و از طریق دریای عمان به اقیانوس هند و آب‌های آزاد راه می‌یابد. این خلیج طولی نزدیک به ۹۰۰ کیلومتر و پهنای نزدیک به ۲۴۰ کیلومتر دارد و در چین‌خوردگی‌های پست و فرو افتادۀ جنوب زاگرس پدید آمده.

منطقه‌ خلیج فارس یکی از مناطق راهبردی مهم دنیا محسوب می‌شود. البته این امر مسئلۀ جدیدی نیست، بلکه از قرن‌ها قبل امری شناخته شده و مورد قبول عام بوده است. در قرون اخیر، خلیج فارس شاهد حضور و تسلط دولت استعماری انگلیس در و نیز تداوم سیاست‌های دیرینه و استعماری روس‌های تزاری برای دست‌یابی به آب‌های گرم بوده که همگی حاکی از اهمیت ویژه و راهبردی آن است.

یکی از دلایل اهمیت خلیج فارس وجود تنگه هرمز است. «تنگه هرمز» گذرگاهی است هلالی شکل که خلیج فارس را به دریای عمان متصل می‌کند. این تنگه یکی از مهم‌ترین تنگه‌ها در بین یازده تنگۀ مهم دنیاست که برای قدرت‌های بزرگ اهمیت اقتصادی و راهبردی زیادی دارد. اهمیت عرض کم تنگه هرمز از این جهت است که در طول سه کیلومتر مسافتی که عرض تنگه بین ۲۱ تا ۲۴ مایل دریایی متغیر است، بخشی از عرض آب‌های ساحلی در کشور ایران و عمان بر روی هم منطبق می‌شود و بنابراین، در فاصلۀ بین آن‌ها دریای آزاد وجود ندارد. همین امر حساسیت ویژه‌ای را در امر کشتیرانی بین‌المللی در تنگه‌ هرمز ایجاد کرده و مسئولیت سنگین امنیتی را بر دوش این دو کشور نهاده است. به همین دلیل دو کشور ایران و عمان از اهمیت جغرافیایی و سیاسی ویژه‌ای برخوردارند.

خلیج فارس با منابع طبیعی و معدنی فراوان خود، دیگر تنها به خاطر ایفای نقش ارتباط دهندگی یک بزرگراه تجاری میان شرق و غرب جهان اهمیت ندارد، بلکه در حال حاضر، یکی از دو سر انتهایی در معادلات اقتصادی جهان به شمار می‌آید. وضعیتی به این مهمی و موقعیتی راهبردی به حساسیت خلیج فارس، برای توازن اقتصادی جهان در آینده، ایجاب می‌کند تا امنیت این شاه راه مهم از زوایای گوناگون مورد بررسی قرارگیرد.

خلیج فارس همچنین منطقه‌ای است که شریان حیات غرب، یعنی نفت از آن عبور می‌کند. بیش از ۲۵ درصد عرضه نفت جهان از این منطقه می‌گذرد. از این رو، این منطقه برای نظام سرمایه‌داری و در رأس آن آمریکا، حائز اهمیت حیاتی است. از آن‌جا که اکثر کشورهای حاشیه خلیج فارس دارای اقتصادی تک محصولی وابسته به نفت و فرآورده‌های آن می‌باشند؛ بررسی مسائل اقتصادی آن‌ها می‌تواند میزان وابستگی یا استقلال کشورها را مشخص نماید.

در بخشی از کتاب خلیج فارس؛ انرژی و امنیت می‌خوانیم:

عمان به عنوان یکى از محافظه‌کارترین کشورهاى معروف است و از خصوصیات سلطان قابوس عدم دخالت در امور حساس منطقه‌اى و جهانى مى‌باشد. عمان به همراه پنج کشور بحرین، کویت، قطر، عربستان سعودى و امارات عربى متحده در شوراى همکارى خلیج فارس عضویت دارد و بعد از عربستان سعودى از اهمیت ویژه‌اى دراین سازمان از لحاظ وسعت و قدرت نظامى برخوردار است. عمان على‌رغم اختلافات ارضى که با همسایگان عرب خود خود یعنى امارات عربى متحده، عربستان سعودى و یمن داشته است، روابط خوبى با آن‌ها دارد.

عمان روابط بسیار خوبى با کشورهاى هند و پاکستان به لحاظ سابقه تاریخى دارد و با اردن، مصر و مراکش به‌خاطر هم‌سویى با سیاست‌هاى رهبران آن‌ها بیش از دیگر کشورها رفت و آمد دارد. عمان در رابطه با کشورهاى غربى علاوه بر انگلستان و آمریکا که روابط ویژه‌اى دارد با فرانسه و ژاپن و دیگر کشورهاى عرب و جهان آزاد نیز رابطه دارد. با چین نیز در راستاى سیاست غرب رابطه برقرار کرده و با رومانى از قدیم الایام رابطه سیاسى داشته است. ضمناً از سال ۱۹۸۵ با شوروى (سابق) اقدام به برقرارى روابط کرده بود. در رابطه با افغانستان از مجاهدین مسلمان طرفدار عربستان و غرب حمایت مى‌کند. در رابطه با رژیم اشغال‌گر قدس موضع سلطان قابوس و دیگر مقامات عمانى در جهت حمایت از روند به اصطلاح صلح مى‌باشد. پس از انعقاد قرارداد کمپ دیوید عمان به همراهى سودان و سومالى از تنها کشورهائى بود که روابط خود را با رژیم مصر قطع نکرد پیوسته رابطه ویژه‌اى بین این دو کشور حاکم بود که شاید تا اندازه‌اى به سابقه تاریخى کمک انورسادات در جریان سرکوب جنبش ظفار مربوط مى‌گردد.